Ղաենի կուժ ջարդելու ավանդույթը

Իրանցիների շրջանում նոր տարվա սկիզբը ուղեկցվում է հինավուրց արարողություններով, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր գեղեցկությունն ու յուրատիպ տարրերը։ Ինչպես գիտեք, Նովրուզը՝ իրանական նոր տարին, համաշխարհային տոն է և աչքի է ընկնում փոքրիշատե ձևավորված և բյուրեղացված ավանդութային համակարգով։  Այսուամենայնիվ, իրանական տարբեր ժողովուրդների շրջանում առանցքային արարողակարգերին գոյակցում են նաև ինքնատիպ և յուրօրինակ ավանդույթներ, որոնք արտահայտում են տեղական կենցաղի ու մշակույթի հատկանշանները։

Իրանի արևելքում՝ Հարավային Խորասան նահանգում՝ նահանգակենտրոն Բիրջանդից մոտ 100 կմ հեռավորության վրա է տեղակայված հինավուրց Ղաեն քաղաքը։ Այն ողջ աշխարհում հռչակ է վայելում իր՝ բարձրորակ համարվող զաֆրանի (շաֆրան) շնորհիվ և հայտնի է որպես «Կարմիր ոսկու շրջան»։

Հատկանշական է, որ քաղաքում գոյություն ունի «ջրի թանգարան», որը տեղակայված է քաղաքի հին շուկայում գտնվող ջրամբարի ներսում, և որտեղ ցուցադրված են տարածաշրջանում ջրի օգտագործման ու բաշխման մեթոդները։ Սակայն վերոնշյալները օրինակներից բացի քաղաքը աչքի է ընկնում մշակութային ինքնատիպությամբ և հին ավանդույթների պահպանմանբ։ Ահա դրանցից մեկն է նաև «կուժ ջարդելու» արարողությունը։

Կուժ ջարդելու ծեսը և արարողակարգը

Այս ծեսը նշվում է տարեվերջին՝ վերջին չորեքշաբթի օրը (ակամայից զուգադրվելով «չհարշանբե սուրիին»)։ Կուժերի՝ որպես ջրի անոթների ներսում ժամանակի ընթացքում ջրիմուռներ են առաջանում, իսկ անցքերը խցանվում են հանքային նստվածքներով։ Այդ իսկ պատճառով մարդիկ փոխարինում են հին կուժերը նորերով։
Ղաենի բնակիչները հին կուժերի մեջ տեղադրում են մի քանի ածուխ (չար բախտի խորհրդանիշ), մի պտղունց աղ (չար աչքի դեմ) և մի մետաղադրամ (աղքատության նշան)։ Այնուհետև տանտիրուհին շրջում է կուժը ընտանիքի անդամների գլխավերևով, որից հետո այն նետում է տնից դուրս՝ բակ կամ փողոց։ Այս ընթացքում ասում են.
«Թո՛ղ վիշտը գնա, ուրախությունը գա, տառապանքը գնա, առատությունն ու բարեկեցությունը գան»։
Կուժերը կոտրելուց հետո մարդիկ նոր կուժեր են ջրով լցնում՝ դրանք հաջորդ տարվա ընթացքում օգտագործելու նպատակով։

Ենթադրաբար այս ավանդույթը խոր արմատներ ունի, սակայն փաստացի վկայություններից ամենավաղը թվագրվում է Ղաջարների շրջանով։

2013 թվականին (1391 թ.՝ իրանական օրացույցով) Ղաենի կուժ կոտրելու արարողությունը գրանցվել է որպես Իրանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն։