Գրականություն․Իրանի գրականությունը հետիսլամական շրջանում (արձակ)

Հետիսլամական շրջանում պաշտոնական պարսկական արձակը որոշ ժամանակ ընդմիջումից հետո առանձնացավ իր սկզբնական ձևից և դարձավ «դարի պարսկերեն» Սամանյանների ժամանակաշրջանում։ Առաջին պահպանված արձակ տեքստը Աբու Մանսուրիի «Շահնամե»-ի նախաբանն է, որը կազմվել է Աբու Մանսուր Մոհամմադ բեն Աբդոլռեզաղի և Խորասանի ու Մավարաննահրի (Միջին Ասիա) մի խումբ գիտնականների կողմից՝ նախաիսլամական Իրանի պատմության և գեղարվեստական պատմության վերաբերյալ։

Պարսկական արձակը սկզբից մինչ այժմ կարելի է քննարկել և դասակարգել բազմաբնույթ թեմաների տեսանկյունից․

1․Ազգային կամ հերոսական թեմատիկա. Աբու ալ-Մուայյադ Բալխիի «Շահնամե»-ն և Աբու Թահեր Թարսուսիի / Թարթուսիի «Դարաբ նամե»-ն։

2․Վեպեր. ամենահին պարսկերեն վեպը կոչվում է «Հազար ու մի գիշեր», որը սկզբում թարգմանվել է պահլավերենից արաբերեն, ապա արաբերենից՝ պարսկերեն։ «Սամաք Այար»-ը մեկ այլ հին պարսկական վեպ է, որը կազմվել է Ֆարամարզ բեն Խոդադադի կողմից։

3․Պատմվածքներ և առակներ. «Քալիլա և Դիմնա» և «Արուզի չորս հոդվածներ» ստեղծագործությունները։

4․Կենսագրություններ և մեծերի մասին գրքեր. սուֆի շեյխերի կարգավիճակը հիշատակող վկայություններ, ինչպես՝ Աթթար Նեյշաբուրիի «Թազքերաթ ալ-օլիա» և Աբդուռահման Ջամիի «Նաֆահաթ ալ-նաս» գրքերը, և բանաստեղծների կարգավիճակի մասին հիշատակող գրքեր՝ Մոհամմադ Աուֆիի «Թազքերաթ լիբաբ ալ-Ալբաբ» գիրքը։

5․Պատմագրություններ. Իրանում պարսից գրականության մեջ պատմագրությունը սկսվել է շահնամեներով (գիրք արքաների մասին) – Մոհամմադ բեն Ջարիր Թաբարիի «Թարիխ ալ-մամ օ ալ-մոլուք» պատմագրության թարգմանությունը արաբերենից պարսկերեն, որը կոչվում է «Թարիխ-է բալամի» և թարգմանվել է Աբու Ալի Մոհամմադ Բալամիի կողմից, Ռաշիդ ալ-Դին Ֆասլ Ալլահ Համեդանիի «Ջամե ալ-Թավարիխ» գիրքը, և Աբոլֆազլ Բեյհաղիի «Թարիխ-է Բեյհաղի» գիրքը։

6․Կրոնական թեմատիկա. այս բնագավառում գրված ամենահին ստեղծագործություններից է Մոհամմադ բեն Ջարիր Թաբարիի «Թաֆսիր-է Թաբարի» ստեղծագործության պարսկերեն թարգմանությունը, որը կատարվել է Մավարաննահրի (Միջին Ասիա) մի խումբ գիտնականների կողմից Սամանյանների դարաշրջանում։ Նմանատիպ մեկնաբանություններից կարելի է նշել Մեյբոդիի «Քյաշֆ ալ-ասրար»-ը և աստվածաբանական աշխատություններից՝ Նասեր Խոսրով Ղոբադիանիի «Զադ ալ-Մոսաֆերին» գիրքը։

7․Քաղաքականություն, վարմունք և վճիռ. Էբն-է Սինայի «Զաֆար նամե», Օնսոր ալ-Մաալի-է Քեյքավուսի «Ղաբուս նամե», Խաջե Նեզամ ալ-Մոլքի «Սիասաթ նամե», Իմամ Մոհամմադ Ղազալիի «Նասիհաթ ալ-մոլուք», Խաջե Նասր ալ-Դին-է Թուսիի «Ախլաղ-է Նասերի» ստեղծագործությունները։

8․Գրական արվեստ և ճարտասանություն. այս բնույթի տեքստերը սկսվում են Մոհամմադ բեն Օմար Ռադվյանիի «Թարջոման ալ-Բալաղե»-ից և հետո շարունակվում Ռաշիդ Վաթվաթի և Հադաեղ ալ-Սահրի կողմից։

9․Երգիծանք և քննադատություն. անցյալում երգիծական հայտնի ամենալավ գրողներից էր Օբեյդ Զաքանին՝ իր «Ախլաղ ալ-Շարաֆ» կոչվող ստեղծագործությամբ։ Ղաջարական շրջանում նույնպես Ղաանին իր «Փարիշան» գրքում երգիծական սրախոսությամբ արծարծել է քննադատական ​​հարցեր։ Բայց այս տեսակի գրականության գագաթնակետը սահմանադրական հեղափոխությունն էր, որն ամբողջացավ լրագրության միջոցով: