Պարտեզային ճարտարապետություն

Այգի բառը, միջին մանիական պարսկերենում հանդիպում է b`w, իսկ պահլավերենում ՝ bāg ձևերով, որը նշանակում է հողակտոր, որի հոմանիշներն են՝ ավեստական ​​bāgā և սանսկրիտի bhāga. գույքի մի մաս կամ ունեցվածքի մասնաբաժին իմաստն արտահայտող բառերը:

Այգին հիմնականում փակ, ծաղիկներով, բույսերով, ծառերով ծածկված, առուներով, երկրաչափական կանոնների  և տարբեր հասարակութունների համոզմունքների առանձնահատկությունների հիման վրա  կառուցված շինություններով արհեստական՝ մարդու ձեռքով ստեղծված ​​տարածք է:

Այգիներ մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից կառուցվել են՝ Եգիպտոսի, Շումերի, Բաբելոնի և Ասորեստանի  տարածքներում, թագավորական այգիների (օրինակ՝ Բաբելոնի կախովի այգիները) և Միջագետքի հայտնի Տաճարի այգիների տեսքով:

Հույները ևս իրենց մարզադաշտերը, տաճարներն ու կարևոր տարածքները գեղեցկացնելու համար ծառեր և այգիներ էին ստեղծում, իսկ հռոմեացիներն էլ տարբեր տեսակների՝ առանձին, շենքերին ամրակցված և հանգստի համար նախատեսված այգիներ էին կառուցում:

Նախաիսլամական Իրանում այգինիների կառուցման պատմությունը սկիզբ է առնում Աքեմենյան արքա Կյուրոսի մայրաքաղաք Փասարգադի այգիներից: Այս քաղաքը, որը չուներ նշանակալից ամրություններ, գտնվում էր արքայական պարտեզի տարածքում, որը հայտնի էր որպես Փարդիս և շրջապատված էր առվակներով և ջրավազաններով:

Պասարգադը, որպես հնագույն պարսկական թագավորական այգի նախագծված էր իր հիմնական պալատի հարևանությամբ:

Այգին կառուցված էր ուղղանկյունաձև տարածքում, իսկ Երկայնական առանցք միանում էր գլխավոր պալատին:

Այգին ուներ չորս հողակտոր, որոնք իրարից անմիջապես  բաժանվում էին ջրուղի-առվակների միջոցով:

Չհարբաղի (չորս այգիների տեխնիկայի) երկրաչափական առանձնահատկությունը, իրանական այգիների ամենահիմնարար տարրերից մեկն է, որն իբրև իրանական խորհրդանիշ, առաջին անգամ կիրառել է պարսից Կյուրոս արքան Պասարգադի շենքում:

Դիզայնի առումով իրանական այգիները կարելի է բաժանել երեք խմբի ՝

 1) Հարթ և սակավաթեք այգիներ (օրինակ՝ Ֆինի այգին)

 2) Թեք և տերլազարդ այգիներ, որոնց ճարտարապետությունը կենտրոնացած է հիմնական փողոցների և միջին շատրվանների, միջանցիկ ջրերի  վրա, իսկ և հիմնական կառույցը վերին հարկում է: Այս այգիների ամենահին օրինակը Թախտ-է-Շիրազի այգին է, իսկ լավագույն նմուշը՝ Սպահանում գտնվող Սաֆյան դինաստիայի օրոք կառուցված Հեզարջերիբ այգին: 

3) Այգիներ, որոնք կառուցված են բնական լայնություն ու բարդություն ունեցող ենթածածկույթներում կամ ջրամբարների մեջ: Այս այգիները շատ նման են հնագույն այգիներին և դրանցում փորձ է արվել պահպանել շրջակա միջավայրի բնական վիճակը (օրինակ՝ Սաֆյանների ժամանակաշրջանին պատկանող Աբբասաբադի Բեհշահր այգին):

Պարսկական այգիները քառանկյուն, հիմնականում ուղղանկյուն նախագիծ ունեն, իսկ առանցքը երկայնական է:  Պարսկական այգին սովորաբար շրջապատված է պարիսպներով, իսկ երբեմն էլ ամրոցներով (ինչպես  օրինակ՝ Քաշանի Ֆին այգին), որոնց մուտքից կարելի էր գաղափար կազմել, դրանց պատվիրատուների կամ սեփականատերերի ֆինանսական կարողությունների մասին: Այգիների մուտքերի ճակատը սովորաբար ստեղծվում էին այգու հիմնական առանցքում: Այգու փողոցային հատակագիծը ձևավորվում էր այգու ընդարձակության, ենթաշերտերի տեսակների և այգում առկա կառույցների քանակի հաշվարկի համադրության հիման վրա:

Իրանական այգու ամենակարևոր բաղադրիչներից  են՝ առվակների միացումը չորս սիմետրիկ հատվածներով կամ չորս պարտեզների սիմետրիկ հատումը, ապարանքների, շինությունների, շքամուտքերի կառուցումը, որն տեղակայված են եղել լավագույն բնական լանդշաֆտներում: Երբեմն իրանական այգու ապարանքները բաժանվում են երկու մասի՝ հանրային ավելի լայն հատվածի և մասնավոր ավելի փոքր հատվածի (օրինակ՝ Շիրազի Էրամի այգին): Պարսկական այգու արտաքին տեսքի հարդարանքի ապահովման հարցում ամենահիմնական տարրն է հանդիսանում ջուրը, որին իրենց նշանակությամբ հաջորդում են ծառերը:

Սովորաբար, իրանական այգիներում պտղատու ծառերը տնկվում են մեծ հողակտորներում և հաշվի առնելով նրանց ծաղկման ժամանակն ու ծաղիկների գույների բազմազանությունը, ընտրվում են տարածաշրջանի կլիմայական պայմաններին առավել համապատասխան տեսակներ: Պտղատու ծառերը սովորաբար տնկվում էին կամ պարտեզի հողամասերի եզրերին, և փողոցներում, կամ դրանց ներսում: Այս տեսակի իրանական այգիներից կարելի է թվարկել՝  Նարենջեստանները կամ ցիտրուսային այգիները, փոսային այգիներն ու ընտանեկան այգիները, որոնք համապատասխանաբար նախագծվել են իրանական ճարտարապետության տարբեր սանդղակներով: